Spacerkiem po BETLEJEM...

Rozpoczyna się kolejny dzień wędrówki po żydowskiej Ziemi Obiecanej – terytorium Izraela i Palestyny.. Rankiem przy śniadaniu w hotelowej restauracji, po przedyskutowaniu z naszym palestyńskim przewodnikiem planów na dzisiejszy dzień, postanawiamy zmienić grafik zwiedzania. Mamy zapas jednego dnia pobytu na terenie Izraela. Decydujemy się nieco „wyluzować” i na spokoju zaliczyć oglądanie zabytków oraz kultowych miejsc żydowskiej enklawy, a także trochę wypocząć, skoro nadarza się ku temu okazja.. Plan jest prosty i nie wymaga dodatkowych zmian logistycznych. Po śniadaniu ruszamy na króciutką, niespełna 3 kilometrową przejażdżkę. Taka odległość dzieli nasz hotel od Bazyliki Narodzenia Pańskiego. Będzie to główny punkt dzisiejszego zwiedzania. Droga do bazyliki wiedzie na południowo-wschodni kraniec miasta przez jego centrum, więc dla wygody podjedziemy tam autokarem, a w drodze powrotnej połazimy trochę po handlowych uliczkach Betlejem.. 
Do wieczora będziemy mieli wolny czas na zakupy i odpoczynek, a po kolacji przejedziemy na stronę izraelską i wraz z naszą Żydowską przewodniczką Nurit ruszymy na niezwykłe, wypełnione czarownym klimatem żydowskich uliczek, zwiedzanie „Jerozolimy nocą”. Odwiedzimy kilka kultowych miejsc, przytulnych kawiarenek i miejskich kolorowych zaułków, przejdziemy przez ortodoksyjną żydowską dzielnicę Mea Shearim, gdzie turyści są raczej niemile widziani, a gdzie można zobaczyć prawdziwe oblicze żydowskiej kultury. Na koniec, późną nocą, podejdziemy pod Ścianę Płaczu, by w blasku nocnych reflektorów i bez tłumu wiernych, pomodlić się w tym kultowym, najświętszym miejscu judaizmu..

Parę minut przed godziną 9-tą nasz autokar rusza spod hotelu w kierunku świątynnego kompleksu Bazyliki Narodzenia Pańskiego. Po drodze mijamy palestyńskie osiedla, wzniesione na zboczach pobliskich wzgórz, otaczających dolinę miasta Betlejem..

BETLEJEM – Dom Chleba

Co prawda do celu mamy kilka minut jazdy autokarem, jednak po drodze postaram się nakreślić w kilku zdaniach wizerunek i historię miasta Betlejem.. 

Nazwa Betlejem oznacza dosłownie w języku hebrajskim „Dom Chleba”. Miasto jest położone w zachodniej części Judei w Górach Judzkich na wysokości około 775 metrów n.p.m.. Cały obszar Betlejem leży na terenie Autonomii Palestyńskiej, w odległości 10 km na południe od izraelskiej Jerozolimy.. Jest to ważny ośrodek palestyńskiej władzy administracyjnej i centrum palestyńskiej kultury, a zarazem biblijne miasto narodzin Jezusa Chrystusa. Powierzchnia miasta Betlejem obejmuje 29,799 km². Żyje w nim ok. 35 tys. mieszkańców, w tym ponad 7 tys. uchodźców palestyńskich..

       

Historia

Betlejem jest ośrodkiem kultu religijnego chrześcijan i miejscem wielu pielgrzymek. Według Ewangelii Mateusza i Łukasza to miejsce narodzenia Jezusa Chrystusa i Dawida. Pierwotnie Betlejem nazywane było również Betlejem Efrata lub Betlejem w Judzie dla odróżnienia drugiej miejscowości o tej samej nazwie - Betlejem w Galilei. Najstarsze odniesienie do Betlejem pojawia się w tzw. „korespondencji z Amarny” z roku 1400 p.n.e. Był to rodzaj dyplomatycznej korespondencji między administracją egipską a jej przedstawicielami w Kanaanie i Amurru w Nowym Królestwie, przesyłanej w formie listów pisanych na glinianych tabliczkach.. Listy-tabliczki zostały znalezione w górnym Egipcie, w Amarnie. W jednym ze swoich sześciu listów do Faraona, gubernator Egiptu w Jerozolimie - Abdi-Heba, apeluje o pomoc w odzyskaniu "Bit-Lahmi " (czyt. Betlejem) zajętego przez najemników Apiru:

".. teraz małe miasto Bit- Lahmi w pobliżu Jerozolimy, dawna wieś, która niegdyś należała do króla, zajęte została przez wroga... Niech król usłyszy słowa sługi swego Abdi-Heba i posyła łuczników, aby odzyskać prawowite ziemie króla..”

Uważa się, że było to osadnictwo Kananejczyków.. W 2012 roku odkryto bullę z okresu Pierwszej Świątyni (1006-586 p.n.e.), na której wymieniona jest nazwa Betlejem..

Dowiedziawszy się o narodzinach Jezusa, który według przepowiedni miał stać się nowym królem żydowskim, ówczesny król Judei – Herod, wydał rozkaz zamordowania wszystkich chłopców w Betlejem i okolicy, mających dwa lata lub mniej. Chciał w ten sposób zabezpieczyć się przed ewentualnym konkurentem. Już w II wieku wspomniał o tym Justyn Męczennik.

W latach 132–135 grotę narodzenia obudowano rzymską świątynią Adonisa. Bazylika Narodzenia Pańskiego, zbudowana w 326 roku przez Konstantyna Wielkiego dzięki fundacji św. Heleny i zniszczona w 529 roku przez Samarytan, w 550 roku została przebudowana przez Justyniana I Wielkiego. W 614 roku do Betlejem weszli Persowie, a po nich od 637 roku rządy objął kalif Omar, który obok kościoła wybudował meczet. 
W 1099 roku Betlejem zajęli krzyżowcy. Z bazyliki usunięto greckich duchownych, miasto otoczono murem, a w XII wieku bazylika została rozbudowana przez krzyżowców. Pod nią znajduje się Grota Narodzenia. W latach 1187–1229 miasto ponownie znalazło się w rękach muzułmanów, a w 1250 roku zburzono mury miejskie. Grota Narodzenia przeszła pod wspólną kontrolę prawosławnych, katolików i Ormian, a obecnie pod kontrolę prawosławnej cerkwi greckiej i katolików.

Czasy współczesne…

 Betlejem było administrowane przez brytyjski mandat w latach 1920-1948. W rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 1947 r. „O podziale Palestyny”, Betlejem zostało włączone do specjalnej międzynarodowej enklawy Jerozolimy, która była zarządzana przez ONZ. W 1948 roku podczas wojny arabsko-izraelskiej miasto zostało zdobyte przez wojska jordańskie i włączone do terytorium Jordanii. Wielu uchodźców z terenów zajętych przez wojska izraelskie w latach 1947-48 uciekło na teren Betlejem.. Jordania utrzymała kontrolę nad miastem aż do sześciodniowej wojny w 1967 roku, kiedy to Betlejem zostało zajęte przez Izrael, wraz z resztą Zachodniego Brzegu. Po wojnie sześciodniowej Izrael przejął kontrolę nad miastem. W 1995 roku Izrael przekazał ją Autonomii Palestyńskiej zgodnie z porozumieniem pokojowym w Oslo. 
21 grudnia 1995 roku wojska izraelskie wycofały się z Betlejem, a trzy dni później miasto zostało objęte pełną administracją i kontrolą wojskową Palestyńskiej Narodowej Agencji zgodnie z Umową Przejściową o Zachodnim Brzegu i Strefie Gazy. Jednak w sumie była to czysta fikcja, jako że Izraelczycy nadal kontrolowali okupowali i zasiedlali tereny obrzeży Betlejem niezgodnie z prawem międzynarodowym, mimo protestów społeczności międzynarodowej. Wybuchły dwa powstania palestyńskie (tzw. intifady), skierowane przeciwko izraelskiej okupacji..

 Podczas Drugiej Palestyńskiej Intifady w latach 2000-2005 zniszczono infrastrukturę i przemysł turystyczny Betlejem. W 2002 roku miasto stało się strefą bojową podczas operacji obronnej Tarcza, która była poważną ofensywą wojskową Izraelskich Sił Obronnych (IDF). W czasie ofensywy IDF oblegał Bazylikę Narodzenia, gdzie dziesiątki bojowników palestyńskich szukało schronienia. Oblężenie trwało 39 dni. Kilku bojowników zostało zabitych. Operacja zakończyła się porozumieniem o wygnaniu 13 poszukiwanych bojowników do różnych krajów.. Wojska Izraela opuściły strefę Gazy we wrześniu 2005 roku. Miasto znajduje się od tej pory pod zaostrzoną kontrolą – blokada dróg i okresowe wprowadzanie godziny policyjnej. Teraz tutaj jest dość spokojnie – pokój, zawieszenie broni, ale nie tak dawno w 2004 roku wybuchały tutaj bomby, ginęli ludzie.. 
Jeszcze nie tak dawno to miejsce wyglądało tak..

To tyle w telegraficznym skrócie o historii i współczesności Betlejem.. 
Nasz autokar powolutku zbliża się do celu jakim jest Bazylika Narodzenia Pańskiego z Grotą Narodzenia, przejeżdżając przez poszczególne dzielnice miasta. Pod samą bazylikę nie można podjechać.. Musimy wysiąść 0,5 km wcześniej i przejść wąskimi uliczkami starego miasta, prowadzącymi na wzniesienie, gdzie znajduje się świątynny kompleks Bazyliki Bożego Narodzenia i sąsiadujący z nią Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Spacer jest czystą przyjemnością.. Dzielnice mieszkaniowe (Harat) w Betlejem są żywą historią miasta. Tworzą niezwykłą mozaikę, otaczającą główny plac Żłóbka. Ich nazwy pochodzą zwykle od miejsc, z których przybyli osadnicy (np. Harat Nadżar to miejsce, gdzie osiedlili się przybywający z krainy Nadżar wcześni chrześcijanie, przedstawiciele chrześcijaństwa monofizyckiego), bywa też, że nazwy są związane z jakąś legendą (np. Harat Tardżuma, czyli Dzielnica Tłumaczy, której założyciel, Włoch, ożenił się chrześcijanką arabskiego pochodzenia i pracował jako tłumacz dla księży oraz pielgrzymów) lub np. z funkcją (Harat al-‘Ajn, czyli źródło – miejsce, skąd miasto czerpało wodę). Głównym traktem wiodącym do bazyliki jest ulica Żłóbka z licznymi sklepami, pracowniami jubilerskimi, barami i kafejkami. W otoczeniu miasta znajdują się winnice, gaje oliwne i migdałowce.

Bazylika Bożego Narodzenia

z Grotą Narodzenia

Parę minut po godzinie 10-tej docieramy na rozległy plac przed Bazyliką Bożego Narodzenia, wyłożony marmurowymi płytami. Plac nosi nazwę Nativity Square (ang. Plac Bożego Narodzenia)..

Wczesnochrześcijańska Bazylika Narodzenia Pańskiego w Betlejem, zbudowana nad miejscem, gdzie miał się narodzić Jezus Chrystus, jest jednym z najstarszych nieprzerwanie funkcjonujących kościołów na świecie. Pod prezbiterium bazyliki znajduje się poświadczone tradycją 
i zapisami w źródłach religijnych miejsce narodzin Jezusa w grocie zamienionej w kaplicę. Opiekę nad bazyliką sprawują mnisi greccy 
i ormiańscy. Na terenie Groty Narodzenia znajduje się Kaplica Żłóbka, 
która jest własnością franciszkanów jako oficjalnych przedstawicieli Kościoła katolickiego. Władze Autonomii Palestyńskiej wystąpiły w 2011 roku o wpisanie miasta Betlejem wraz z całym kompleksem bazyliki na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Wspólnoty chrześcijańskie, obawiając się komplikacji natury prawnej, nieprzychylnie odniosły się do tej inicjatywy. Bazylikę wpisano na tę listę 29 czerwca 2012 roku w trybie nadzwyczajnym.

Zanim wejdę do wnętrza kultowego, sakralnego obiektu, muszę przedstawić krótką historię tego miejsca i genezę powstania bazyliki..

Historia..

Historyczność miejsca narodzin Chrystusa poświadczona jest w pismach Justyna Męczennika i Orygenesa (II-III wiek n.e.). Pierwszą bazylikę chrześcijańską w Betlejem wzniosła matka cesarza Konstantyna Wielkiego święta Helena, w miejscu groty narodzenia, w którym to dla zatarcia chrześcijańskiego kultu i wymazania pamięci o Jezusie, ortodoksi pogańscy kazali zasadzić sakralny gaj, poświęcony greckiemu bogu piękna i pragnienia - Adonisowi. Nad pracami budowlanymi czuwał biskup Makary z Jerozolimy. Budowę zaczęto w 327 roku, a zakończono w 333 roku. Świątynia ucierpiała w 529 roku podczas jednego z powstań samarytańskich.

Obecną formę architektoniczną budowla uzyskała w wyniku przebudowy w 565 roku za czasów cesarza Justyniana I Wielkiego. Zbiegiem okoliczności uniknęła zburzenia w 614 roku podczas najazdu wojsk perskich pod wodzą Chosrowa II Parwiza. Legenda głosi, iż dowódca perski Szarbaraz został poruszony wizerunkiem Trzech Króli w szatach wschodnich, które przypominały jego własne i jego żołnierzy. W czasach wypraw krzyżowych władcy chrześcijańscy poczynili znaczące przeróbki w wewnętrznej strukturze świątyni, m.in. wymieniono stropy i dach, ściany ozdobiono mozaikami. Był to okres ekumenicznej współpracy królów jerozolimskich i bizantyjskiego dworu cesarskiego. Pierwszy król Jerozolimy Baldwin I z Boulogne był koronowany w bazylice w Uroczystość Bożego Narodzenia 1100 roku. Po zdobyciu Ziemi Świętej (w tym Betlejem) w 1187 roku przez wojska Saladyna, na prośbę biskupa Salisbury - Huberta Waltera zezwolono na sprawowanie łacińskiej liturgii w bazylice. Kult łaciński sprawowali kanonicy regularni św. Augustyna.

W 1191 roku wprowadzono jednak stałą opłatę od wiernych.

W 1347 roku w Betlejem osiedlili się franciszkanie i to oni przejęli opiekę nad sanktuarium. Liczne firmany poświadczają, iż to oni posiadali Grotę Narodzenia oraz używali i utrzymywali bazylikę w XIV i XV wieku. 
W XV wieku franciszkanie zadbali o wymianę dachu. Drewno z Neapolu sprowadził gwardian betlejemski Giovanni Tomacelli. Przywieziono je statkami weneckimi do portu w Jafie. Za transport zapłacił Filip Dobry, książę Burgundii. Ołów na pokrycie dachu został podarowany przez króla Anglii Edwarda IV..

Od XIV wieku rozpoczął się okres sporów o prawo własności do sanktuarium betlejemskiego między przedstawicielami Kościoła łacińskiego, tzn. franciszkanami i przedstawicielami Prawosławnego patriarchatu Jerozolimy, reprezentowanego przez mnichów pochodzących z Grecji. Ci ostatni, jako poddani Wysokiej Porty, często byli faworyzowani przez Turków, po tym jak w 1517 roku Turcy przejęli władzę w Palestynie. Prawo celebracji i pieczy nad poszczególnymi częściami bazyliki, nie wyłączając samej Groty Narodzenia, zależało od tego, który z narodów popierających franciszkanów lub mnichów prawosławnych zyskiwał większą przychylność Istambułu. Prawosławni mnisi znajdywali poparcie w Carstwie, a następnie w Imperium Rosyjskim. Najcięższe lata, jeśli chodzi o własność łacińską, przypadły na okres obejmujący lata 1645–1669. Imperium Osmańskie wyparło wówczas Wenecjan z Krety. Mnisi greccy otrzymali w związku z tym prawo remontu poddasza, przejmując przy okazji całą bazylikę i Grotę Narodzenia.

 Łacinnicy odzyskali część bazyliki i całą Grotę w 1690 roku. Z 1717 roku pochodzi istniejąca do dzisiaj srebrna gwiazda z napisem "Hic de Virgine Maria Jesus Christus natus est" na miejscu narodzenia w centralnej niszy Groty Narodzenia. W 1757 roku Grecy odebrali franciszkanom bazylikę, 
a w czczonej Grocie ołtarz Narodzenia Pańskiego. W 1847 roku została przez nich usunięta srebrna gwiazda, co było jedną z przyczyn rozpoczętej kilka lat później wojny krymskiej, w której chodziło m.in. o prawa duchowieństwa prawosławnego, względnie katolickiego do opieki nad miejscami świętymi i w ogóle niemuzułmańską ludnością imperium tureckiego. Sytuację własnościową, ewidentnie niekorzystną dla Kościoła katolickiego, jeśli oceniać z punktu widzenia wcześniejszych praw i przywilejów, usankcjonował firman turecki z 1853 roku, wprowadzający do dzisiaj obowiązujące Status Quo. Dokument ten reguluje daty i godziny kultu na terenie bazyliki i Groty Narodzenia. Obecnie Główna Bazylika Narodzenia jest utrzymywana przez grecki prawosławny Patriarchat Jerozolimy.. Opiekę nad bazyliką sprawują mnisi greccy i ormiańscy. 
Na terenie Groty Narodzenia znajduje się Kaplica Żłóbka, która jest własnością franciszkanów jako oficjalnych przedstawicieli Kościoła katolickiego..

Architektura…

Struktura miejsca Bazyliki Narodzenia jest połączeniem dwóch kościołów i krypty poniżej - Groty Narodzenia, gdzie tradycja mówi, że narodził się Jezus z Nazaretu. Bazylika opisana jest na planie prostokąta z trzema półkolistymi absydami, które nadają jej kształt krzyża. W absydzie głównej na wschodnim końcu znajduje się ołtarz główny Sanktuarium, zaś w dwóch bocznych absydach ołtarz Dziewicy i ołtarz Obrzezania. 
Wybudowana w IV wieku i przebudowywana w VI i XII wieku bazylika ma strukturę pięcionawową. Nawy rozdzielone są czterema rzędami korynckich kolumn. Pierwotnie struktura bazyliki posiadała obszerne atrium z ogromną cysterną, z którego zachowały się fragmenty kolumn, eksponowane wzdłuż murów klasztornych. Długość całego budynku wynosi 53,9 m, szerokość w nawach 26,2 m, w transepcie 35,82 m..

Czas zaglądnąć do środka budowli.. Główne wejście do bazyliki znajduje się od strony Nativity Square (Placu Bożego Narodzenia).

Jest to mały i niski prostokątny otwór w kamiennym murze zwany "Drzwiami Pokory". Dawniej w czasach bizantyjskich wejście miało kształt wyższej arkady. Jej zarys widać do dziś na kamiennej ścianie. W czasach osmańskich na początku XVI wieku zostało ono ograniczone i zmniejszone, aby uniemożliwić niewiernym wjechanie na koniach do wnętrza kościoła.. Gdy chce się przedostać się do wnętrza bazyliki, trzeba mocno się pochylić, a nawet symbolicznie paść na kolana, jeśli ktoś jest słusznego wzrostu. Stąd wzięła się obecna nazwa wejścia – „Drzwi Pokory”..

Po wejściu do środka budowli przechodzę przez niewielki przedsionek świątyni tzw. narteks, który w trakcie budowy powstał z podcienia otaczającego dziedziniec przed kościołem. Następnie przez kolejne odrzwia, tym razem nieco wyższe „Drzwi Ormiańskie” wykonane w 1227 roku przez ormiańskich rzemieślników, wkraczam do głównej nawy bazyliki..

Wnętrze bazyliki składa się z pięciu naw – 1 głównej i 4 bocznych, które oddzielone są 4 rzędami kolumnad po 11 kolumn w każdym rzędzie.. Wykonano je z różowego kamienia, tzw. mizzy. Większość z nich pochodzi z pierwszej bazyliki konstantyńskiej (IV wiek n.e.). Kolumny o wysokości około 6 metrów wieńczą białe marmurowe kapitele w stylu korynckim. Wysokość nawy głównej potęguje wielkość przestrzeni, pozwalając jednocześnie na wejście większej ilości światła, a bardziej zacienione przestrzenie boczne zapewniają intymne otoczenie, idealne podczas modlitwy pielgrzymów. 30 z 44 kolumn ozdobiono wizerunkami postaci świętych, dziewicy i dzieciątka, wykonanymi w XII wieku, za czasów panowania krzyżowców. Na przestrzeni wieków malowidła uległy znacznemu zniszczeniu, a dodatkowo słabe oświetlenie sprawia, że trudno je zobaczyć.. Niektóre z nich ukazują kanonizacje władców jak np. św. Kanuta - króla Anglii w 1017 roku, czy św. Olafa - króla Norwegii w 1016 roku.

Jak już wspominałem, bazylika została zbudowana na planie krzyża greckiego. Część centralną (nawę główną) od południa i północy otaczają nawy boczne. Od zachodu usytuowany jest narteks (przedsionek). 
Od wschodu w centralnej nawie mieści prezbiterium, główny ołtarz Sanktuarium oraz duży złocony grecki ikonostas. Z sufitu nawy głównej zwisają piękne żyrandole, wykonane ze srebra i złota..

Skrzydła transeptu - nawy prostopadłej do osi kościoła, położonej pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku - zakończone są półkolistymi absydami: grecką i ormiańską..

Poniżej: - absyda ormiańska

- absyda grecka

We wnętrzach bazyliki można dostrzec jeszcze kilka ciekawych rzeczy.. Spoglądając w górę widać dość skomplikowaną, solidną drewnianą konstrukcję dachową.. W XV wieku franciszkanie zadbali o wymianę dachu. Drewno cedrowe z Neapolu sprowadził gwardian betlejemski Giovanni Tomacelli. Przywieziono je statkami weneckimi do portu w Jafie. Za transport zapłacił Filip Dobry, książę Burgundii. Ołów na pokrycie dachu został podarowany przez króla Anglii Edwarda IV. Niestety Turcy Otomańscy przetopili go na amunicję podczas wojny z Wenecjanami. Odsłonięte belkowanie stropu pochodzi z końca XVII wieku. Ostatni raz odrestaurowano je w 1842 roku. Dzisiaj dach jest w złym stanie i trwają prace remontowe nad przywróceniem jego dawnej świetności..

Bazylika posiada złote mozaiki obejmujące ściany boczne, które są w znacznej mierze zniszczone. Ekipy konserwatorskie pracują nad renowacją tych średniowiecznych dzieł sztuki.. Podłoga bazyliki to także kawał historii.. Pierwotne, rzymskie mozaiki podłogowe z IV wieku n.e., będące oryginalną podłogą bazyliki konstantyńskiej, zostały częściowo odsłonięte. Znajdują się pod posadzką naw. Ich fragmenty widoczne są pod skrzydłami drewnianych włazów w nawie głównej i absydach transeptu.. Mozaiki charakteryzują się złożonymi geometrycznymi wzorami z ptakami, kwiatami oraz wzorami winorośli, tworząc bogaty i wyszukany dywan..

Bazylika została umieszczona na Liście Obserwacji 100 Najbardziej Zagrożonych Zabytków przez Fundację Pomników Świata. Obecny stan kościoła jest niepokojący. Wiele drewna dachowego gnije, a od XIX wieku nie była wymieniana więźba dachowa. Woda deszczowa, która spływa do wnętrza, nie tylko przyspiesza gnicie drewna i uszkadza strukturalną integralność budynku, ale także uszkadza mozaiki i obrazy z XII wieku. Napływ wody oznacza również, że istnieje obawa zwarcia i pożaru elektrycznego. Rząd izraelski, Autonomia Palestyńska oraz wspólnoty religijne musiały podjąć współpracę, aby chronić to kultowe Sanktuarium. W 2010 roku Autonomia Palestyńska zapowiedziała ​​wielomilionowy program renowacji. Wstępna faza prac remontowych została zakończona na początku 2016 roku. Projekt jest częściowo finansowany przez Palestyńczyków i prowadzony przez zespół międzynarodowych oraz palestyńskich ekspertów. Zostały już zainstalowane nowe okna, zakończono prace remontowe na dachu, a prace plastyczne oraz mozaiki zostały oczyszczone i odnowione.. Każdego roku bazylikę odwiedzają tysiące chrześcijan, szczególnie w okresie świąt Bożego Narodzenia, kiedy odprawiana jest w Betlejem uroczysta Pasterka. Bazylika jest też odwiedzana przez muzułmanów mieszkających na terenie Autonomii Palestyńskiej. Grotę Narodzenia w Bazylice betlejemskiej odwiedzają politycy i głowy kościołów przy każdej oficjalnej wizycie na terenie Autonomii Palestyńskiej (m.in. papież Jan Paweł II w 2000 roku i Benedykt XVI w 2009 roku).

Grota Narodzenia

Po przejściu przez główną nawę Bazyliki i dotarciu do Prezbiterium, kieruję się do najważniejszego i najświętszego miejsca w całym kompleksie – Groty Narodzenia. Wejścia do niej znajdują się we wnętrzu transeptu Bazyliki, z dwóch stron platformy głównego ołtarza prezbiterium, przed ikonostasem. Półkoliste schody od strony południowej sprowadzają do wąskiego przejścia, wykonanego w formie ozdobnego portalu z białego marmuru. Łukowy strop portalu wspierają 4 ozdobne kolumienki z korynckimi głowicami.

Kiedy wchodzę do wnętrza Groty Narodzenia ogarnia mnie delikatny półmrok, wypełniony ciepłym miodowym światłem i przesycony zapachem palących się lamp oliwnych.. Grota pozbawiona jest dopływu naturalnego światła z zewnątrz. Jej wnętrze oprócz lamp elektrycznych rozświetlają także 53 lampy oliwne. Ich użycie ściśle reguluje obowiązujące na terenie bazyliki Status Quo. Do kościoła rzymskokatolickiego należy 19 lamp. Do katolików, oprócz 19 dużych lamp u sklepienia groty, tapety i szeregu obrazów, należą także cztery lampy, które dzień i noc palą się w pobliżu srebrnej gwiazdy przy miejscu narodzenia. Szorstką skałę podłogi i ścian groty pokryto płytami z białego marmuru. Po pożarze z 1869 roku ściany boczne groty dodatkowo okrywa amianthus, rodzaj ogniotrwałej tapety podarowanej w 1874 roku przez prezydenta Republiki Francuskiej Patrice'a Mac-Mahona.

Sama grota, zamieniona z czasem w rodzaj podziemnej kaplicy, ma w przybliżeniu kształt prostokąta o długości 12,3 m i szerokości 3,5 m. Według miejscowej tradycji, poświadczanej na przestrzeni wieków przez nawiedzających to miejsce pątników z Europy i innych części świata, Maryja urodziła tutaj Jezusa i owiniętego w pieluszki złożyła w żłobie. Świadectwo o tym wydarzeniu zawierają również ewangelie Nowego Testamentu. Wykopaliska archeologiczne przeprowadzone w latach 1962-1964 przez franciszkanina ojca Farinę wykazały, że grotę zajmowano między 700 a 787 rokiem p.n.e. i zajęto ponownie w czasach Chrystusa aż do roku 333 n.e. Ojciec Farina znalazł tutaj 35 grobowców..

Grupka turystów zwiedzająca grotę przede mną, powoli opuszcza jej wnętrza. Robi się cicho i mistycznie… Podchodzę do niewielkiego głównego ołtarza. Podłoga pod ołtarzem jest wyłożona białym marmurem. W niszy na marmurowej płycie zamontowano 14-ramienną, srebrną gwiazdę, określającą domniemane miejsce narodzin Jezusa Chrystusa.. 
Pochylam się, by przyklęknąć i dotknąć tego niezwykłego, kultowego symbolu. Na gwieździe można odczytać łaciński napis: HICDE VIRGINE MARIA JESUS ​​CHRISTUS NATUS EST. 1717. (Tutaj Jezus Chrystus narodził się z Dziewicy Maryi).

Srebrna gwiazda pierwotnie została zainstalowana przez katolików w 1717 roku, usunięta przez Greków w 1847 roku i przywrócona ponownie przez rząd turecki w 1853 roku. We wnęce wokół gwiazdy podwieszono 15 srebrnych i złotych lamp, reprezentujących trzy chrześcijańskie wspólnoty: 6 z nich należy do prawosławia greckiego, 4 do katolików, 5 do apostolatu ormiańskiego. Ołtarz znany jako Ołtarz Narodzenia, utrzymywany jest przez greckie prawosławne i ormiańskie kościoły apostolskie.

Grota (Kaplica) Żłóbka

Kościół rzymskokatolicki (Franciszkanie) jest odpowiedzialny za część groty, zwaną "Grotą Żłóbka", zaznaczającą miejsce, w którym tradycyjnie Maria położyła nowonarodzone dziecko w żłobie. Istnienie żłóbka poświadczają m.in. pisma Hieronima ze Strydonu, który mieszkał w pobliżu bazyliki w V wieku. Żłóbek nie przez wszystkich archeologów i historyków uznawany jest za prawdziwy.. Grota Żłóbka znajduje się na nieco niższym poziomie, po prawej, północnej stronie głównego ołtarza ze srebrną gwiazdą.. Półka skalna została pokryta marmurem, jednak wokół wnęki można zobaczyć skałę pierwotną.. W niewielkiej kaplicy naprzeciwko miejsca żłobu znajduje się mały Ołtarz Mędrców, poświęcony adoracji Trzech Mędrców, opisanych w ewangelii Mateusza, którzy przybyli do Betlejem ze Wschodu (prawdopodobnie Persji) za znakiem spadającej gwiazdy, aby przynieść dary i oddać cześć nowonarodzonemu Jezusowi.. Właśnie tutaj katolicy odprawiają swoje mszę święte..

Po kwadransie nostalgii i samotnej kontemplacji we wnętrzach Groty Narodzenia, wychodzę przez wąskie północne odrzwia z powrotem na górę do głównej nawy bazyliki..

Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej

Jak już wspominałem, Bazylika Narodzenia Pańskiego znajdująca się na szczycie wzgórza, wchodzi w skład świątynnego kompleksu.

 Wokół bazyliki na przestrzeni wieków zbudowano klasztory trzech największych wspólnot zakonnych, które w różnych okresach opiekowały się tym jednym z najważniejszych sanktuariów chrześcijańskich. 
Od południowej strony przylega do bazyliki klasztor grecki, od południowego zachodu klasztor ormiański, od północy konwent franciszkanów z Kościołem św. Katarzyny Aleksandryjskiej i domem pielgrzyma "Casa Nova". Moim kolejnym celem jest Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej, do którego można się dostać przez północną absydę bazyliki..

Rzymskokatolicki parafialny Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej sąsiadujący z Bazyliką Narodzenia Pańskiego, będący częścią kompleksu dawnego klasztoru krzyżowców, zarządzany jest obecnie przez Zakon Franciszkanów. Początkowo w miejscu tym, już na początku 1347 roku, została postawiona mała średniowieczna kaplica przez kanoników św. Augustyna, odpowiadającą rozmiarami temu, co dziś zajmuje obszar samego ołtarza poświęconego św. Katarzynie. Według legendy, to właśnie tutaj młodej Katarzynie Aleksandryjskiej ukazał się Jezus i opowiedział o drodze męczeńskiej, jaka ją czeka za życia.. Na ruinach średniowiecznego Kościoła krzyżowców z XII w. i Klasztoru świętego Hieronima z IV-VI w., franciszkanie z Kustodii Ziemi Świętej wznieśli w 1882 roku nową świątynię.. W 1948 roku kościół został przebudowany na kształt pięknego klasztoru. Pracami kierował architekt Ziemi Świętej, tercjarz franciszkański Antonio Barluzzi. Przed kościołem zrekonstruowano w latach 1948-1949 średniowieczny wirydarz. Umieszczona na kolumnie rzeźba przedstawia św. Hieronima, który mieszkał przez jakiś czas w pobliżu Groty Narodzenia.. Jest on patronem bibliotekarzy i tłumaczy..

Starożytna struktura kościoła uległa istotnym zmianom, a jego powierzchnia z upływem czasu znacznie wzrosła. Został zbudowany w bardzo prostym, nowoczesnym gotyckim stylu  odrodzenia, a następnie uległ modernizacji zgodnie z tendencjami liturgicznymi, które nastąpiły po II Soborze Watykańskim. Kościół przeszedł znaczące przemiany w ostatnich latach, ostatnio dokonano modyfikacji z okazji Roku Jubileuszowego 2000. Obecna budowla sakralna jest bardzo duża i dobrze oświetlona. Składa się z nawy głównej i dwóch naw bocznych, oddzielonych od siebie dwoma rzędami kolumn, po 10 w rzędzie. Kolumny łączą łukowe arkadowe sklepienia.. Poziom centralnej absydy podniesiono nieznacznie do góry. Znajduje się w niej Prezbiterium, miejsce dla chóru oraz duże organy. U góry absydy zabudowano duże okno w kształcie 16-ramiennej gwiazdy, w które wkomponowano piękny kolorowy witraż, przedstawiający scenę Narodzenia.. Jest to rezultat modyfikacji kościoła przeprowadzonych w 2000 roku..

Na końcu bocznej, prawej nawy znajduje się ołtarz poświęcony świętej Katarzynie, zaś po jego prawej stronie w kamiennej niszy umiejscowiono ołtarz z wizerunkiem Marii Dziewicy oraz małym posągiem Dzieciątka Jezus u podnóża ołtarza. Ołtarz pochodzi z XVIII wieku i służy uroczystym obchodom Bożego Narodzenia w Betlejem. Z Kościoła św. Katarzyny szereg stacji światowych transmituje każdego roku Pasterkę pod przewodnictwem łacińskiego patriarchy Jerozolimy.

Wzdłuż pasażu kościoła prowadzącego do Groty Narodzenia, we wnęce na kamiennej ścianie znajduje ciekawa płaskorzeźba zwana „Drzewem Jesse”. Jest to duża praca znanego rzeźbiarza religijnego Czesława Dźwigaja, która została przekazana do kościoła św. Katarzyny jako dar papieża Benedykta XVI podczas jego apostolskiej podróży do Ziemi Świętej w 2009 roku. Płaskorzeźba ma wymiary 3,75 x 4 metry i zawiera symbolikę ze Starego Testamentu. Prezentuje drzewo oliwne w formie genealogicznego drzewa Jesse, które przedstawia pochodzenie Chrystusa od Abrahama do świętego Józefa, wraz z innymi motywami biblijnymi. Część górna reliefu jest zdominowana przez koronowaną postać Chrystusa Króla, udzielającego błogosławieństwa światu..

Podziemne Groty-kaplice:

- św. Józefa

- świętych Niewiniątek

- św. Hieronima

- św. Euzebiusza

- świętych Pauli i Eustochii

W lewej bocznej nawie kościoła znajduje się wąskie zejście kamiennymi schodami w dół, do grot zamienionych na kaplice, które należą do franciszkanów z międzynarodowej Kustodii Ziemi Świętej.. Leżą one mniej więcej na tym samym poziomie co Grota Narodzenia, pod północną absydą transeptu bazyliki..

Pierwsza „Kaplica św. Józefa” upamiętnia wizję męża Marii - Józefa, w której ujrzał Anioła, nakazującego mu zabrać Dziewicę Marię i Dzieciątko Jezus do Egiptu, aby uciec przed egzekucjami Heroda. Druga „Kaplica Niewiniątek”, poświęcona jest dzieciom i niemowlętom, które zostały zgładzone przez króla Heroda, w poszukiwaniu nowonarodzonego Chrystusa. W korytarzu po lewej stronie znajdziemy grobowiec przełożonego klasztoru św. Hieronima i jego następcy św. Euzebiusza z Cremony. Wspólne grobowce świętych Pauli i Eustochii znajdują się w grocie po lewej stronie, a naprzeciwko tych grobowców umieszczono grobowiec św. Jerzego, który został pochowany tutaj, jednak rycerze Zakonu Krzyżowców zabrali ciało do Rzymu. Dziś spoczywa w Bazylice Santa Maria Maggiore. 
 

Wąskim kamiennym korytarzem, przez ozdobne drzwi w bocznej nawie Bazyliki wychodzę z ciemnych i nieco ponurych klasztornych podziemi, na zalany słońcem Plac Bożego Narodzenia. Tutaj napotykam jeszcze jeden atrakcyjny monument na solidnym fundamencie.. Echhh, jak ja lubię czerwony kolor..!!!!

Kiedy schodzimy ze świątynnego wzgórza w kierunku centrum Betlejem, na zegarku jest dokładnie godzina 14:00. Całe popołudnie mamy do własnej dyspozycji.. Autokar czeka na pobliskim parkingu przy głównej ulicy, jednak po wspólnej naradzie ustalamy, że wrócimy do hotelu na kolację „z buta”, ponieważ to śmieszna odległość 3 km.. Kierowca dostaje wolne i odjeżdża, a nasza grupka rusza na podbój sklepów z pamiątkami, restauracyjek z tutejszymi specjałami i przytulnych kawiarenek usytuowanych w malowniczych zaułkach wąskich uliczek Betlejem..

Słońce powoli chyli się ku zachodowi, gdy wraz z paroma przyjaciółmi docieram po popołudniowych „manewrach” do hotelu „Nativity” na wieczorną kolację.. Mamy około 1,5 godziny czasu na odświeżenie się, przebranie, załadowanie nowych akumulatorów do sprzętu foto, skonsumowanie posiłku i przygotowanie do nocnej eskapady po Jerozolimie z naszą izraelską przewodniczką Nurit..

JEROZOLIMA nocą…

Żydzi powiadają, że do Jerozolimy się nie wchodzi czy wjeżdża, do Jerozolimy się wstępuje. Tak więc zgodnie z tym określeniem, kilka minut po godzinie 21 przekraczamy posterunki wojskowe pomiędzy Palestyną i Izraelem, wstępując na teren Jerozolimy.. Za granicznym murem po izraelskiej stronie, w umówionym miejscu czeka na nas przewodniczka Nurit..

Kneset - Parlament Izraela…

Nocną eskapadę po Jerozolimie zaczynamy od siedziby Knesetu – najwyższego organu przedstawicielskiego, a jednocześnie zasadniczego organu władzy ustawodawczej Izraela.. Jako władza ustawodawcza Kneset uchwala prawa, nadzoruje działalność rządu, ma władzę usunięcia prezydenta państwa, usunięcia premiera i jego rządu, poprzez przegłosowanie braku zaufania, oraz ogłoszenie wcześniejszych wyborów. Parlament składa się z jednej izby, którą stanowi 120 deputowanych wybieranych na 4-letnią kadencję. Posłowie są wybierani według ordynacji proporcjonalnej, która przewiduje 2% próg wyborczy. Specyfiką Izraela jest to, że całe państwo tworzy jeden okręg wyborczy. Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 18 lat, a bierne – 21 lat. Początki izraelskiego parlamentaryzmu sięgają Zgromadzenia Reprezentantów, które zostało utworzone w 1920 roku, 
w brytyjskim Mandacie Palestyny. Pierwsze posiedzenie Knesetu odbyło się 14 lutego 1949 roku w budynku Agencji Żydowskiej w Jerozolimie.

Poniżej: Menora - siedmioramienny świecznik, w parku przed Knesetem..

Menora jest jednym z najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych symboli, używanych w żydowskiej sztuce kultowej. Według niektórych interpretacji, jej kształt ma stanowić symboliczne nawiązanie do rajskiego Drzewa Życia, którego owoce miały zapewniać nieśmiertelność, biblijnych siedmiu dni stworzenia świata (sześć dni i Szabat), siedmiu dni tygodnia, siedmiu kontynentów, krzewu gorejącego lub Bożego Natchnienia (Ruach Hakodesz). Jest także traktowana jako symbol judaizmu, a jej wizerunek jest używany w herbie państwa Izrael..

STARE MIASTO – Historia

Zanim nasza izraelska przewodniczka Nurit sprowadzi nas ze wzgórza Knesetu w sektor Starego Miasta Jerozolimy, przedstawię pokrótce historię tego kultowego, świętego obszaru..

Stare Miasto Jerozolimy to tygiel kulturowy wypełniony różnorodną tradycją, historią i nastrojami kilku nacji, zamieszkujących wyodrębnione dzielnice.. Według Starego Testamentu, przed podbojem Jerozolimy przez króla Dawida w XI wieku p.n.e., miasto było siedzibą kananejskiego plemiona Jebusytów. Biblijna Księga Królów opisuje, że Jerozolima znana była wtedy pod nazwą Jebus.. Przedstawia ona miasto umocnione strategicznie silnym murem. Obszar miejski rządzony ówcześnie przez króla Dawida, znajdował się na południowy wschód od murów Starego Miasta, poza Bramą Dzwonniczą. Jego syn, król Salomon, wydłużył mury miejskie, a następnie około roku 440 p.n.e. w okresie perskim Nehemiasza powrócił z Babilonu i odbudował je. W latach 41-44 n.e. król Judei - Agrypa, wybudował nową ścianę miasta znaną jako "Trzeci Mur".

Poniżej – Król Salomon, prezentujący plany murów miasta..

   

Miasto na przestrzeni burzliwych wieków dziejowych przechodziło w różne władanie. Asyryjczycy podbili Królestwo Izraela w 722 roku p.n.e.  
Około 586 roku p.n.e. Judę i Jerozolimę podbili Babilończycy. Wkrótce po 485 roku p.n.e. Jerozolima została oblężona, podbita i w znacznej mierze zniszczona przez koalicję państw sąsiadujących (Persję, Egipt). 
Kiedy Aleksander Wielki podbił Imperium Persów, Jerozolima i Judea znalazły się pod kontrolą macedońską. W 63 roku p.n.e. Pompejusz Wielki zaangażował się w walkę o tron Królestwa Hasmoneńskiego ​​i zdobył Jerozolimę, rozszerzając wpływ Republiki Rzymskiej nad Judeą.  
W VI wieku Wschodnia kontynuacja Cesarstwa Rzymskiego, utrzymywała kontrolę nad miastem. W ciągu kolejnych kilku dziesięcioleci Jerozolima przeszła spod władzy Bizancjum pod władzę perską, a następnie z powrotem pod władzę rzymsko-bizantyjską. Bizantyjska Jerozolima została podbita przez arabskie armie Omara ibn Al-Khattab w 638 roku. Muzułmanie zajęli Jerozolimę i przejęli władze nad miastem.. W ciągu kolejnych czterystu lat Jerozolima rozwijała się prężnie. Siły arabskie kontrolowały ten region niepodzielnie.

W 1099 roku Jerozolima została podbita przez zachodnią chrześcijańską armię pierwszej krucjaty krzyżowców i pozostała w ich rękach, aż do przejęcia przez arabskich muzułmanów pod dowództwem Saladyna Wielkiego.

W 1219 roku mury miasta zostały zniszczone przez sułtana z Damaszku - Mu'azzima. W 1229 roku po podpisaniu Traktatu z Egiptem, Jerozolima przeszła w ręce Fryderyka II z Niemiec. W 1239 roku rozpoczął on odbudowę murów, ale ponownie zburzył je Da'uda, cesarz Keraki. 
W 1243 roku Jerozolima ponownie znalazła się pod kontrolą chrześcijan, 
a mury zostały naprawione. Charyzmańscy Tatarzy zajęli miasto w 1244 r. Sułtan Malik al-Muattam zrównał mury obronne z ziemią, co sprawiło, że ​​Jerozolima stała się w tym czasie bezbronna. Wywarło to duży wpływ na status miasta.

Stare Miasto zajmuje obszar o powierzchni 0,9 km² w obrębie murów współczesnych miasta Jerozolimy. Obecne mury Starego Miasta zostały zbudowane w latach 1535-42 przez osmańskiego sułtana Sulejmana Wspaniałego.

Poniżej – Sulejman Wspaniały

Mury Starego Miasta ciągną się na długości około 4,5 km i wznoszą się do wysokości od 5 do 15 metrów. Ich grubość u podstawy wynosi 3 metry.. Ogółem mury Starego Miasta zawierają 35 wież, z których większość znajduje się w bardziej odkrytej ścianie północnej. Ściana Sulejmana miała sześć bram, do których w 1887 roku dodano siódmą - Nową Bramę. Kilka starszych bram, które były zbudowane przed przybyciem Ottomańczyków, pozostawiono bez zmian.. Złota Brama została przebudowana przez architektów Sulejmana i otwarta na krótko, po czym ponownie została zamknięta. 

Na Starym Mieście znajduje się kilka miejsc o kluczowym znaczeniu religijnym: Kopuła na Skale i Meczet Al-Aksa dla muzułmanów, Góra Świątynna i Ściana Płaczu dla Żydów i Kościół Grobu Świętego dla chrześcijan.. W trakcie zwiedzania Jerozolimy postaram się dokładnie sfotografować i opisać te kultowe miejsca i nie tylko..

Poniżej – nocne panoramy Starego Miasta

Od dawnych czasów Stare Miasto zostało podzielone na cztery nierówne sektory, chociaż obecne ich nazwy wprowadzono dopiero w XIX wieku. Wędrując w prawo od północno-wschodniego naroża murów Starego Miasta zgodnie z kierunkiem ruchu zegara przejdziemy do Dzielnicy Muzułmanów, Dzielnicy Żydowskiej, Dzielnicy Ormian i Dzielnicy Chrześcijańskiej. Obecna populacja Starego Miasta zamieszkuje głównie 
w dzielnicach: Muzułmańskiej i Chrześcijańskiej. Podczas naszego wieczornego spaceru odwiedzimy Dzielnicę Żydowską, a w czasie kolejnych dni pozostałe części miasta..

Dzielnica Żydowska

Nocna wędrówka po malowniczych, przytulnych, zaułkach i uliczkach Dzielnicy Żydowskiej, kiedy znika gwar i tłum turystów odwiedzających te miejsca za dnia, to niezwykłe przeżycie.. Magiczny klimat, metafizyczna, intymna sceneria i orientalny zapach otaczający mnie ze wszystkich stron uruchamia wyobraźnie, wyostrza zmysły..

Dzielnica Żydowska znana potocznie mieszkańcom jako HaRova zajmuje powierzchnię 116 000 m². Leży w południowo-wschodniej części murów. Rozciąga się od bramy Zion na południu, wzdłuż granicy z dzielnicą Armenii na zachodzie, dalej wzdłuż Cardo aż do Chain Street na północy i do Ściany Zachodniej (Ściana Płaczu) oraz Góry Świątynnej na wschodzie.

Dzielnica ma bogatą historię, z kilkoma długimi okresami żydowskiej obecności, która w znacznym stopniu sięga okresu od VIII wieku p.n.e. 
W 1948 roku podczas wojny arabsko-izraelskiej wojska arabskie oblegające Jerozolimę wypchnęły siły izraelskie z arabskich dzielnic Jerozolimy, a także Dzielnicy Żydowskiej Starego Miasta. Około 2 tysięcy żydowskich mieszkańców Dzielnicy Żydowskiej Starego Miasta wydalono 
z tego obszaru, a kilkuset zostało zatrzymanych.. Po bitwie Dzielnica Żydowska została całkowicie zlikwidowana przez siły arabskie. Zniszczono także starożytne synagogi. Dzielnica Żydowska pozostawała pod kontrolą Jordanii, aż do jej odzyskania przez izraelskich spadochroniarzy w sześciodniowej wojnie z 1967 roku. Kilka dni później władze izraelskie nakazały rozbiórkę przyległej Dzielnicy Marokańskiej, przymusowo przenosząc wszystkich swoich mieszkańców w celu ułatwienia publicznego dostęp do muru zachodniego. Odcinek żydowskiej dzielnicy zniszczony przed 1967 rokiem został odbudowany i zaludniony. Dzielnicę zamieszkuje obecnie około 2000 mieszkańców. Odbudowano wiele zniszczonych yeshiwów i synagog, które oddano do użytku w 2010 roku.

CARDO – centralna ulica starożytnej Jerozolimy..

Duże starożytne miasta rzymskie i bizantyjskie szczyciły się główną ulicą Cardo, biegnącą według architektonicznych zasad z południa na północ przez miejskie centrum. Była to monumentalna droga królewska, odgrywająca kluczową rolę w urbanistycznym projekcie miasta. 
1500 lat temu Jerozolima także miała swoją pierwszą, główną ulicę Cardo Maximus. Wędrując zaułkami Starego Miasta nie można tutaj nie zawitać.. Została odkopana w 1975 roku przez zespół izraelskich archeologów pod kierownictwem Nahmana Avigada. Kompleksowe prace wykopaliskowe trwały 2 lata. Jej pozostałości ciągnące się na długości 150 m, można zobaczyć na otwartym powietrzu w samym sercu Dzielnicy Żydowskiej, pomiędzy ulicą Żydów a ulicą Chabad.. Ta sekcja starożytnego bizantyjskiego traktu zalega 6 metrów poniżej poziomu współczesnej ulicy, wskazując tym samym poziom akumulacji w ciągu ostatnich 1400 lat.. Całkowita szerokość ulicy i sklepów po obu stronach wynosi 22,5 m, co odpowiada dzisiejszej autostradzie 4-pasmowej. Po obydwu stronach drogi zabudowano rzędy wysokich, 5-cio metrowych kolumn. W czasach świetności na kolumnach wspierał się drewniany strop, pokryty czerwonymi ceramicznymi płytkami z terakoty, który łączył filary z domami zabudowanymi po bokach ulicy, tworząc tym samym rodzaj zadaszenia-krużganku chroniącego przed słońcem i deszczem..

Ulica została zaprojektowana przez Rzymian w II wieku n.e. w trakcie odbudowy i przebudowy Jerozolimy przez cesarza Hadriana jako rzymskiej polis o nazwie Aelia Capitolina. Miało to miejsce po nieudanej rewolcie Bar-Kochvy w 136 roku, która zniszczyła miasto. Ulica biegnąca na osi Północ-Południe, przecięła centrum miasta od północnej Bramy Nablus do południowej Bramy Syjonu. Początkowo Cardo Maximus została zbudowana tylko w północnej części, prawdopodobnie przez Konstantyna Wielkiego (IV w. n.e.). Ta sekcja nie została jeszcze wykopana. Do tej pory odsłonięto południową część drogi w Dzielnicy Żydowskiej. Większość archeologicznych znalezisk pochodziła z VI w. n.e. Jest więc prawdopodobne, że ta południowa sekcja została zbudowana przez bizantyjskiego cesarza Justyniana (565-527 n.e.), kiedy miasto stało się ważnym ośrodkiem chrześcijańskim, a południowa część miasta się rozrastała. Dzisiaj odwiedzający Dzielnicę Żydowską widzą tylko niewielką część tej wspaniałej rzymskiej ulicy. W restaurowanej części Cardo, francuska szkoła sztuki Creation de la Cite zainstalowała duży obraz, przedstawiający wygląd dawnego bizantyjskiego Cardo. W prawym dolnym rogu obrazu można zauważyć ciekawą scenkę.. Ukazuje ona małą bizantyńską dziewczynkę, przekazującą owoc granatu chłopcu, jej rówieśnikowi z czasów współczesnych.. To malarskie złamanie wiekowej bariery czasu, prowokuje widza do uruchomienia wyobraźni i zwizualizowania sobie codziennego życia w starożytnym, bizantyjskim mieście..

CARDO dzisiaj..

Droga przestała funkcjonować po okresie bizantyjskim (VII w. n.e.) i była zmieniana przez lata. Pomiędzy starymi budynkami po obu stronach Cardo zbudowano nowe sklepy i warsztaty. Zawężono tym samym dawny szeroki pasaż. Po czasie trasa ulicy Cardo stała się dużym bazarem i tak jest do dnia dzisiejszego... Obecne Cardo jest jedną z głównych atrakcji Starego Miasta w Jerozolimie. Część Cardo została reaktywowana jako ulica handlowa, pełna sztuki i różnych specjalnych towarów oraz wyrobów jubilerskich, aby pokazać jak wyglądały stragany i sklepy w czasach rzymskich. Od czasu do czasu odbywają się tutaj dni tematyczne z aktorami ubranymi w stroje z epoki, którzy prowadzą różne zajęcia dla dzieci. Działa tutaj także małe muzeum z fascynującymi wykopaliskami archeologicznymi, z pierwszej i drugiej jerozolimskiej świątyni Salomona. 
W innej części Cardo (otwartej części w pobliżu głównego placu Dzielnicy Żydowskiej) znajdują się pozostałości kolumnady.. Tak jak w czasach starożytnych, ulica jest nadal głównym traktem Starego Miasta, ale dziś jest znacznie węższa niż kiedyś. Dzisiejsze Cardo jest eklektycznym połączeniem archeologii, historii i sklepów na starożytnej ulicy handlowej.

MEA SZEARIM  

Ortodoksyjna dzielnica żydowska, gdzie czas zatrzymał się w miejscu..

Kilka minut przed godziną 23 opuszczamy mury Starego Miasta.

Autokar zmierza teraz w kierunku północno-zachodnim, do jerozolimskiej dzielnicy ultraortodoksyjnych Żydów – Mea Szearim. Po kwadransie docieramy na miejsce. Autokar parkuje na skraju ciemnej, wyludnionej ulicy. Spoglądam za okno. Widok nie nastraja optymistycznie. Na dokładkę nasza izraelska przewodniczka tłumaczy, że Mea Szearim to enklawa, wyspiarska dzielnica w sercu Jerozolimy i obcy nie są tu mile widziani. Ale obcy dla tutejszych Żydów to nie tylko Europejczycy, to także Arabowie, świeccy Żydzi i reszta pogan z całego świata, których po prostu ignorują, traktują jak powietrze, a nierzadko dochodzi tutaj do incydentów pobicia, zaczepiania, wyzwisk w języku jidisz czy obrzucenia autokaru kamieniami.. Sami czują się mieszkańcami tej ziemi i nie dopuszczają myśli, że ktoś mógłby się czuć tak samo. Na początku ulic, które prowadzą w głąb Mea Szearim, widnieją pisemne informacje o zakazie wchodzenia dla grup turystycznych i konieczności posiadania skromnego ubioru. Po takiej informacji, niezbyt zachęcająco przedstawia się nocny spacer po tej dzielnicy. Z drugiej strony, przyjechaliśmy przecież tutaj po to, by na własne oczy zobaczyć tą ortodoksyjną grupę żydowską, żyjącą w swoim niezwykle hermetycznym świecie.

Haredim – religijna sekta Żydów Chasydzkich..

Kim są ludzie zamieszkujący dzielnicę Mea Szearim..??

Chasydzi Haredim to przedstawiciele najbardziej ortodoksyjnego odłamu Judaizmu. Są grupą na tyle hermetyczną, że pozostają w konflikcie nawet z innymi odłamami Judaizmu… Świeccy Żydzi traktowani są jak niewierni. W Izraelu jest ich prawie milion, w samej Jerozolimie 100 tysięcy. Nie uznają państwa Izrael, jednocześnie posiadając miejsca w parlamencie i realnie decydując o jego przyszłości. Świadomie izolują się od świata cywilizowanego, traktując go jak siedlisko zepsucia. W Jerozolimie mają swój dom, właśnie w dzielnicy Mea Shearim..

Jak powstała dzielnica Mea Shearim…

Pod opieką Nurit rozpoczynamy wędrówkę po uliczkach dzielnicy Mea Shearim. Pierwsze odczucia są niecodzienne. Mam wrażenie, jakbym się przeniósł w czasie i przestrzeni, gdzieś do galicyjskiego miasteczka żydowskiego sprzed stu lat.

Dzielnica Mea Shearim została założona w 1874 roku przez spółdzielnię budowlaną liczącą 100 udziałowców, jako jedna z najwcześniejszych osad żydowskich poza murami Starego Miasta. Projekt dzielnicy opracował w 1846 roku niemiecki architekt chrześcijański i misjonarz Conrad Schick. Łącząc swoje zasoby, członkowie społeczeństwa zakupili drogę poza Starym Miastem, która była mocno przeludniona i znajdująca się w złym stanie sanitarnym. Zbudowano nową dzielnicę w celu poprawy poziomu życia mieszkańców.. Nadzorcami prac byli: jeden z szefów społeczności żydowskiej w Jerozolimie Yosef Rivlin oraz chrześcijanin Arab z Betlejem. Prace powierzono zarówno pracownikom żydowskim, jak i nieżydowskim.. Mea Shearim została zaprojektowana jako dzielnica dziedzińców. Była otoczona kamiennym murem z bramami, które zamykano co wieczór. 
Nazwa dzielnicy wywodzi się z Księgi Rodzaju: Przebywając w tym kraju, zasiał Izaak ziarno i doczekał się w owym roku stokrotnego plonu, gdyż Pan mu pobłogosławił (Rdz 26, 12). Ów „stokrotny plon” to właśnie „mea szearim”. Można też znaleźć wyjaśnienie, że nazwa ta oznacza „sto bram” czyli tyle, ile niegdyś prowadziło do tej dzielnicy. Do października 1880 roku 100 mieszkań było gotowych do zasiedlenia. Przeprowadzona została loteria w celu przydzielenia ich żydowskim rodzinom, przybyłym tutaj przeważnie ze Wschodniej Europy. Na przełomie wieków istniało 300 domów, młyn i piekarnia. Mea Shearim był pierwszym kwartałem w Jerozolimie, który miał latarnie.

Mea Shearim dzisiaj..

Żydzi mieszkający w Izraelu patrzą na tę dzielnicę, jak na średniowieczne miasto w mieście. Populacja Chasydów Haredim stworzyła w swej enklawie niezwykły klimat, zachowując cechy wschodnioeuropejskiego sztetlu, jaki przejawiał się w przedrewolucyjnej Rosji.. Na niemalże każdym początku ulic, które prowadzą w głąb Mea Szearim, widnieją pisemne informacje o zakazie wchodzenia dla grup turystycznych i konieczności posiadania skromnego ubioru. Większość ulic zastawionych jest szlabanami, żeby nie można było wjechać samochodem, a jeśli w jakiś sposób uda się tam wjechać, to konsekwencje mogą być przykre. Często na ulicach płoną ogniska. Ci z pozoru bardzo łagodni ludzie, mogą bardzo łatwo zniszczyć kamieniami samochód intruza. Na ulicach zniszczony bruk i śmieci, obok obskurne kamienice pokryte setkami obwieszczeń. Domy są dość biedne i rzeczywiście wieje historią, ale to, co sprawia, że czuć na każdym kroku historię, to ludzie - Żydzi w ortodoksyjnych strojach, którzy żyją tak, jak przez ostatnie wieki. Myślę tu o mentalności i sposobie życia, bo oczywiście używają wszystkiego na co ich stać…

Całe ich życie obraca się wokół ścisłego przestrzegania prawa żydowskiego, modlitwy i studiowania żydowskich tekstów religijnych. Szabat jest tu rzeczywiście świętym dniem. Ludzie Ci mieszkają z reguły 
w dużej ciasnocie. Rodziny w Mea Szearim są liczne, przeważnie wielodzietne. Rodzina z ośmiorgiem dzieci jest małą rodziną i takie rodziny mieszkają w 2-3 pokojach. Oczywiście ultraortodoksi nie pracują zarobkowo, tylko modlą się i studiują Torę. Pobierają od państwa jakieś bardzo niewielkie wsparcie, głównie z datków organizacji charytatywnych, a resztę utrzymania dostają od Żydów zza granicy – w większości z USA. W zamian za to oni się o nich modlą.

Mężczyźni przemykają ulicami, aby po chwili zniknąć w synagodze. 
Nie akceptują obecnego państwa Izrael. Nurit czyta nam po drodze różne plakaty, które są porozwieszane wszędzie (oczywiście po hebrajsku). Niezwykłe jest to, że większość z nich wzywa do obalenia rządu, nazywając polityków przestępcami i mordercami. Czekają na Mesjasza, który wyzwoli Izrael, utworzy prawdziwe ich państwo i rozpocznie rządy na ziemi. Mieszkańcy dzielnicy są w dużej mierze odizolowani od świata zewnętrznego. Stronią od nowinek technicznych, a także od wszelkich informacji ze świata. Nie oglądają telewizji, nie słuchają radia, nie czytają gazet. Jeśli używają telefonów komórkowych, to tylko koszernych, czyli bez podłączenia do internetu. Ludzie rozmawiają ze sobą głównie w Jidisz, bo język hebrajski traktują jako język święty, używając go tylko do modlitwy i studiów religijnych. Zdarza się nawet, że jeśli zapyta Żyd o coś jakiegoś ultraortodoksa po hebrajsku, to on odpowiada po angielsku.

Tutejsze matki w większości zajmują się tylko domem i licznym potomstwem, a ojcowie – modlitwą oraz studiowaniem świętych tekstów. Także dzieci nie uczą się w szkołach matematyki, fizyki czy języków obcych, a jedynie przedmiotów religijnych. Wszyscy przywdziewają specyficzne, wyróżniające ich stroje. Kobiety noszą skromne, długie spódnice i bluzki zakrywające całe ręce. Zamężne kobiety noszą różne rodzaje nakryć głowy - peruki, chusty, szaliki, snoody... W niektórych grupach chasydów kobiety noszą cały rok grube, czarne pończochy, nawet latem. Ubrani na czarno mężczyźni przywdziewają proste, nieco toporne buty, długie płaszcze, żakiety i obszerne czarne kapelusze lub futrzane, okrągłe czapy (sztrajmi). Mężczyźni mają brody, a po bokach twarzy zwisają im charakterystyczne loki, zwane pejsami... Żyją w bardzo tradycyjny sposób – zgodnie z prawem. Np. mężczyzna nie wybiera sobie żony, ani kobieta męża – robi to za nich swatka. Oczywiście przyszli małżonkowie muszą pochodzić z rodzin ortodoksyjnych. O przestrzeganiu przykazań chyba nie trzeba pisać…

W wyjątkowo spokojnym klimacie przemierzamy chasydzką dzielnicę Mea Shearim. To zasługa naszej izraelskiej przewodniczki Nurit, która wśród tutejszych ortodoksów ma sporo znajomości.. Nurit proponuje odwiedzić jeszcze jedno miejsce w tej ciekawej dzielnicy, musimy jednak powstrzymać się od masowego robienia zdjęć, ponieważ sprowadzi nas w podziemia, gdzie Żydzi Chasydzcy odprawiają wieczorne religijne tańce.. Można będzie pstryknąć kilka fotek z „przyczajki”, ale bez flesza i zakłócania religijnego obrządku.. Schodzimy za naszą przewodniczką 
w podziemia dzielnicy Mea Shearim..

Religijny Chasydzki taniec – HORA AGADATI

Kiedy docieramy na niewielki dziedziniec otoczony kamiennymi murami, 
już z daleka dociera do mych uszu dość skoczna i rytmiczna muzyka. 
Na dziedzińcu grupka kilkunastu mężczyzn ubranych w rytualne czarne chałaty i białe kitle, z czarnymi kapeluszami i futrzanymi czapami na głowie, które w chasydzkim języku zwą się sztrajmi, tańczy rytmicznie kręcąc się w kółko. Co pewien czas zatrzymują się i wyśpiewują jakieś wersety z Biblii, po czym ponownie łapią się za ręce i taneczny krąg wiruje w rytm muzyki… Tańce chasydzkie odzwierciedlają przeżycia religijne. Słowa pieśni to urywki z Psalmów lub świętej księgi Tory, a tańce mają odzwierciedlić te słowa lub daną przypowieść, często stosowaną w edukacji młodego Żyda.

Ten chasydzki taniec nazywa się Hora Agadati. Słowo hora oznacza „krąg”, stąd tancerze poruszają się na obwodzie okręgu..  
Hora Agadati jest jednym z najwcześniejszych hebrajskich tańców ludowych. Pierwotnie był choreografowany w 1924 roku do melomanowskiej melodii ludowej Barucha Agadati. Tańce izraelskie powstały w większości stosunkowo niedawno, w okresie zaistnienia państwa izraelskiego, stąd każdy niemal taniec ma swego autora - choreografa, z których najbardziej znaną postacią jest Rivka Sturman, uważana za matkę tańca izraelskiego. Żydzi przenosząc się z różnych krajów na świecie do Izraela, sprowadzili ze sobą olbrzymią różnorodność muzyki i tańca krajów, w których mieszkali. Tańce chasydzkie, o melodii pochodzącej głównie z Europy Wschodniej, gdzie na ziemiach polskich rozwinął się ten kierunek w religii judaistycznej, są pełne gorliwości, oddania, entuzjazmu.. Taniec sprawia, że obecność Boga staje się prawie namacalna. Chasydzka modlitwa tańcem nie ogranicza się do murów synagogi: wykracza poza nią wraz z różnorodnymi tańcami, m.in. witającymi Królową Szabat i żegnającymi ją, upamiętniającymi śmierć cadyka oraz towarzyszącymi życiu społecznemu i rodzinnemu. Ruchy proste i energiczne – tupnięcia, podskoki, wymachy nogą. Najważniejsze by taniec trwał godzinami... Stoję z boku w podcieniu kamiennej arkady, obserwując taneczny krąg i dyskretnie pstrykając fotki. Tancerze śpiewają i tańczą, wirując w kole, zatracając się we wspólnocie i wspólnym ruchu.. Entuzjazm przeradza się nieomal w ekstazę, to cichnąc, to wybuchając na nowo; jedni wychodzą, inni dołączają, zaś krąg, nieprzerwany łańcuch, trwa i toczy się jak magiczny pierścień..

ŚCIANA PŁACZU – odsłona nocna…

Po kwadransie biernego uczestniczenia w tym magicznym, rytualnym tańcu opuszczamy podziemia. Dochodzi północ, kiedy docieramy do naszego autokaru, pozostawionego przed wjazdem do ortodoksyjnej dzielnicy Mea Shearim.. Na dzisiejszą noc mamy jeszcze zaplanowaną wizytę pod Ścianą Płaczu. Chcemy zobaczyć i sfotografować to kultowe miejsce Jerozolimy w dwóch odsłonach – nocnej, nastrojowej, pełnej skupienia modlitewnego, bez uciążliwych tłumów wiernych i turystów oraz jutro za dnia w blasku słońca, kolorycie otoczenia i komercyjnej atmosferze, wypełnionej gwarem odwiedzających to miejsce ludzi.. Wsiadamy do autokaru, który ponownie podwozi nas w centralny sektor Jerozolimy, za mury Starego Miasta.. 
Po paru minutach spaceru uliczkami Starego Miasta dochodzimy w rejon potężnego placu, zalegającego przed Ścianą Płaczu..  

Ściana Zachodnia zwana Ścianą Płaczu to starożytna wapienna ściana na Starym Mieście w centrum Jerozolimy. Jest stosunkowo niewielkim segmentem znacznie dłuższego, zachodniego odcinka starożytnego muru obronnego, otaczającego Świątynne Wzgórze. Ściana została pierwotnie wzniesiona w ramach rozbudowy Drugiej Świątyni Żydowskiej, zapoczątkowanej przez Heroda Wielkiego. Ściana Zachodnia uważana jest za święty obiekt ze względu na jej połączenie ze Świątynną Górą, która ma miano najważniejszego miejsca religijnego na świecie, czczonego od tysiącleci przez judaizm, chrześcijaństwo i islam.

Król Herod otoczył święte wzgórze ścianami oporowymi, wzniesionymi na planie prostokąta, w celu stworzenia dużej platformy pod świątynne budowle i nadania naturalnemu wzgórzu geometrycznie regularnego kształtu. Na tej podbudowie Herod zaprojektował rozległą, szeroką ulicę 
z aleją spacerową, która otaczała świątynię. Z czterech ścian oporowych, ściana zachodnia wzniesiona była najbliżej dawnej Świątyni, co czyni ją wraz z budynkiem Świątyni, najbardziej świętym miejscem uznanym przez judaizm. Ponad połowa całkowitej wysokości ściany, w tym 17 poziomych warstw położonych poniżej poziomu ulicy, pochodzi z końca drugiego okresu Świątyni i jest powszechnie uważana za zbudowaną około 19 roku p.n.e. przez Heroda Wielkiego. Duże kamienne bloki dolnych warstw są z czasów Heroda, kolejne warstwy nad nimi ułożone ze średniej wielkości kamieni pochodzą z okresu Umayyadów, a małe kamienie z najwyższych warstw dodane zostały najpóźniej i pochodzą z czasów osmańskich.

Określenie Ściany Zachodniej również "Ścianą Płaczu", odnosi się do praktyki Żydów płaczących w miejscu zniszczenia Świątyni. W okresie panowania Imperium Bizantyjskiego w Jerozolimie (ok. 324-638 r.) zabroniono Żydom opłakiwania ich Świętego miejsca, z wyjątkiem uczestnictwa w dniu narodowej żałoby świątyni Tisha be-Av. Termin "Ściana Płaczu" był więc prawie wyłącznie używany przez chrześcijan. Określenie "Ściana Płaczu" nie jest używane przez Żydów, a wielu z nich uważa je za obraźliwe.

Odsłonięta i wznosząca się naprzeciwko wielkiego placu kamienna Ściana Płaczu, pod którą modlą się rzesze wiernych, to tak po prawdzie odcinek starożytnego muru o długości 57 metrów, będący tylko częścią całej zachodniej ściany otaczającej Świątynne Wzgórze, ciągnącej się na długości 488 metrów.. Reszta ściany jest ukryta za budynkami mieszkalnymi w Dzielnicy Muzułmanów.

Ściana była miejscem żydowskiej modlitwy i pielgrzymki od wieków. Najwcześniejsze źródło, wskazujące na to szczególne miejsce jako miejsce kultu, pochodzi z XVI wieku. Poprzednie miejsca Żydów używane do żałobnych modlitw ku pamięci zniszczenia Świątyni, w okresach, w których zabroniono im dostępu do miasta, znajdowały się we wschodniej części miasta na Górze Oliwnej i w dolinie Kidron pod nią. Począwszy od połowy XIX wieku próby kupowania praw do muru i jego bezpośredniej powierzchni były dokonywane przez różnych Żydów, ale bez powodzenia. Wraz ze wzrostem ruchu syjonistycznego na początku XX wieku, ściana stała się źródłem tarcia pomiędzy społecznością żydowską i muzułmańską, obawiającą się, że ściana może być wykorzystana w kontekście żydowskich roszczeń do Świątyni, a tym samym do Jerozolimy. 
W tym okresie wybuchy przemocy u stóp muru stały się powszechne. 
W 1929 roku doszło do śmiertelnych zamieszek, w których zabito 133 Żydów a 339 zostało rannych. Po wojnie arabsko-izraelskiej w 1948 roku Wschodnią część Jerozolimy zajęła Jordania. Pod rządami Jordanii Żydzi zostali całkowicie wysiedleni ze Starego Miasta, w tym z Dzielnicy Żydowskiej. Żydom zakazano wjazdu do Starego Miasta przez 19 lat, tym samym skutecznie zabraniając obrzędowej żydowskiej modlitwy w miejscu Ściany Płaczu. Okres ten zakończył się 10 czerwca 1967 roku, kiedy Izrael przejął kontrolę nad terenem po wojnie sześciodniowej. Trzy dni po ustanowieniu kontroli nad terenem Ściany Zachodniej, Dzielnica Marokańska została zburzona przez izraelskie władze, aby utworzyć przestrzeń na to, co jest obecnie wielkim placem pod Ścianą Płaczu..

Podchodzę bliżej pod wysoki kamienny mur. O tej porze na placu przed ścianą nie ma prawie żadnego turysty. Wszyscy modlący się tutaj zarówno w sektorze męskim jak i sektorze kobiecym to Żydzi. Ubrani na czarno w chałaty lub kitle, w dużych kapeluszach lub futrzanych czapach sztrajmi na głowie..

Całkowita wysokość ściany od jej podstawy schowanej poniżej poziomu placu szacowana jest na 32 m, a widoczna odsłonięta część ma wysokość około 19 m. Ściana składa się z 45 poziomych kamiennych warstw, z czego 28 jest nad ziemią, a 17 pod ziemią. Pierwsze siedem widocznych warstw pochodzi z okresu panowania króla Heroda. Ta sekcja ściany zbudowana jest z ogromnych bloków białego grubokrystalicznego wapienia meleke, przywiezionych z Gór Judejskich, ewentualnie wydobytych w jaskini Zedekiah 's, położonej pod dzielnicą muzułmańską Starego Miasta lub przytransportowanych z Ramat Shlomo, położonego 4 kilometry na północny zachód od Starego Miasta. Większość z nich waży od 2 do 8 ton. W murze znajduje się jeden potężny blok kamienny o długości 13 metrów i wadze około 517 ton. Każdy z bloków ma dokładnie obrobione krawędzie i ściany boczne. Za czasów panowania Heroda górna, 10-cio metrowa cześć ściany, miała grubość 1 metra i służyła jako zewnętrzna ściana podwójnej kolumnady platformy Świątyni. Ta górna część była ozdobiona pilastrami. Została zniszczona, gdy Bizantyjczycy odzyskali Jerozolimę od Persów w 628 roku.. Następne cztery warstwy, składające się z mniejszych wypukłych kamieni, pochodzą z muzułmańskiego okresu dynastii Umajjadów VIII wiek n.e.. Powyżej znajduje się 16-17 warstw małych kamieni z muzułmańskiego okresu Mameluków XIII-XVI wiek n.e. 
i późniejszych czasów. 

Około godziny 1:00 opuszczamy plac przed Ścianą Płaczu i przez rozświetlone, kolorowe uliczki uśpionego Starego Miasta, serca Jerozolimy, powoli zmierzamy do naszego autokaru, kończąc nocną eskapadę po zaułkach tego niezwykłego miasta.. Wracamy na nocleg do Betlejem, przekraczając po raz kolejny mur graniczy oddzielający Izrael od Palestyny.. Trzeba będzie spać „szybko”, bo jutrzejszy dzień mamy bogaty w zabytki, sporo wędrowania po miejscach świętych, dużo przemieszczania się autokarem, jednym słowem cały czas na obrotach. 
Po porannym śniadaniu wjedziemy do Jerozolimy, gdzie zwiedzimy kościół Dominus Flevit, Bazylikę Wszystkich Narodów położoną przy Getsemani czyli Ogrodzie Oliwnym (Ogrójec), wejdziemy na Górę Oliwną, udamy się na Stare Miasto, gdzie uliczkami bazaru arabskiego przemierzymy Drogę Krzyżową, odwiedzimy Bazylikę Grobu Świętego ze skałą Golgoty i Grobem Jezusa, przez Dzielnicę Żydowską udamy się pod Ścianę Płaczu, by ujrzeć ją ponownie, tym razem w świetle dziennym.. Zapowiada się ciekawie, zatem do następnego spotkania w kolejnej części mojej fotorelacji z wędrówek ścieżkami judaizmu..

KONIEC

CZ.X

c.d.n..